Konfrontacje milenijne

Włączając się w ogólnopolskie obchody jubileuszu 1050-lecia chrztu Polski Archiwum Państwowe w Gdańsku zaprasza na kolejną wystawę. Tym razem chcemy przypomnieć świętowanie w 1966 r. 1000. rocznicy przyjęcia chrztu przez księcia Polan Mieszka I na przykładzie województwa gdańskiego. Świętowania które stało się także płaszczyzną konfrontacji Kościoła katolickiego i komunistycznej ideologii.

Cofnijmy się do roku 1956. Wówczas to rozpoczął się opracowany przez prymasa Stefana Wyszyńskiego program rechrystianizacji narodu. Składał się on z dwóch części: jednym była wędrówka po wszystkich diecezjach i parafiach kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej; drugim zaś Wielka Nowenna Tysiąclecia, przygotowująca naród do Sacrum Poloniae Millenium, którą poprzedziło odnowienie Ślubów Narodu na Jasnej Górze – jeszcze przed uwolnieniem Prymasa – 26 sierpnia 1956 r. W niecały rok później, tj. 5 maja 1957 r., rozpoczęła się peregrynacja obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej i nastąpiło odnowienie Jasnogórskich Ślubów Narodu we wszystkich parafiach w kraju. Następnie śluby te miały odbywać się corocznie w pierwszą niedzielę po 3 maja przez kolejne 9 lat. Dzień ślubów był jednocześnie początkiem kolejnego roku Wielkiej Nowenny, którego tematem i zadaniem duszpasterskim były kolejne przyrzeczenia ślubów. Program Wielkiej Nowenny zakładał wykonywanie poszczególnych haseł ślubów, a celem było odrodzenie moralno-społeczne narodu przed Milenium. Program ten wzbudził niepokój władz partyjno-państwowych, które „zostały zmuszone ofensywie klerykalizmu położyć tamę”. Przebywający w Gdańsku I Sekretarz KC PZPR tow. Władysław Gomułka na spotkaniu z aktywem partyjnym 28 czerwca 1958 r. stwierdził: „Największy polityczny ośrodek reakcji w tej chwili to kler. Episkopat ma swój program wykorzystania w celach propagandowych obchodów 1000-lecia naszego państwa. Obchodom 1000-lecia powinniśmy nadać nie klerykalny, lecz nasz, ludowy charakter”. W lipcu 1958 r. Sekretariat KC PZPR wystosował list do Egzekutyw Komitetów Wojewódzkich, Powiatowych i Miejskich PZPR, w tym oczywiście do partyjnych władz gdańskich, w sprawie „ofensywy wojującego klerykalizmu i założeniach polityki partii w stosunku do Kościoła”. Sformułowano wówczas także stanowisko partii (PZPR) wobec obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, zamierzając nadać im „charakter wielkiej ogólnonarodowej kampanii, która pogłębiłaby w społeczeństwie zrozumienie naszych dziejów, wydobyła z nich wszystko, co postępowe (…), co podnosić może świadomość, wiedzę i kulturę współczesnego narodu polskiego budującego socjalizm”. Zaraz po tym liście w prasie lokalnej, tj. „Dzienniku Bałtyckim „ i „Głosie Wybrzeża”, zaczęły pojawiać się już informacje o planach uczczenia Tysiąclecia w województwie gdańskim. 23 marca 1960 r. Wojewódzki Komitet Frontu Jedności Narodu (FJN) i Wojewódzka Rada Narodowa (WRN) w Gdańsku podjęły uchwałę nr 1/XIV/60 w sprawie obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego w województwie gdańskim. Władze partyjno-państwowe Wybrzeża przystąpiły więc do praktycznej realizacji własnego programu obchodów Tysiąclecia. Zakładał on  m.in. działalność naukową obejmującą badania archeologiczne, historyczne lub językowe popularyzujące głównie historię regionu zjazdy, festyny i wystawy o różnej tematyce. Ponadto planowano akcję zadrzewiania oraz budowy szkół Tysiąclecia. Tymczasem Kościół katolicki województwa gdańskiego realizował milenijny program duszpasterski. Poza kwestami spornymi na linii państwo-Kościół (m.in. laicyzacja służby zdrowie, usuwanie religii ze szkół, polityka fiskalna) komuniści również czynili wiele utrudnień w trakcie realizacji samego programu duszpasterskiego Wielkiej Nowenny.

Jednak punktem kulminacyjnym milenijnych konfrontacji zarówno na obszarze kraju, jak i w województwie gdańskim był sam rok 1966. Pretekstem do rozpoczęcia ataku władz PRL na Kościół katolicki stało się „Orędzie” biskupów polskich do Episkopatu Niemiec nawołujące do pojednania obydwu narodów w duchu chrześcijańskiego przebaczenia. Kampania propagandowa przeciwko autorom „Orędzia” wplatała się także w kampanię wymierzoną przeciwko całemu Kościołowi, który realizował już ostatni etap duszpasterskiego przygotowania do Milenium Chrztu Polski. Tymczasem 9 kwietnia 1966 r. w katedrze gnieźnieńskiej rozpoczęły się obchody Roku Milenium Chrztu Polski. Termin „Te Deum” diecezji gdańskiej z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego i biskupów zaplanowano na 28-29 maja. Kościół gdański przygotowywał się do nich poprzez: Tydzień Tysiąclecia od 9 do 17 kwietnia (rekolekcje, uroczyste nabożeństwa z odnowieniem chrztu, procesje), triduum przed uroczystościami 3 maja na Jasnej Górze oraz nowennę od 20 do 28 maja. Kontrobchody Tysiąclecia Chrztu Polski władze partyjno-państwowe województwa gdańskiego zainaugurowały 10 lutego uroczystą sesją Wojewódzkiego Komitetu FJN i WRN. W uchwalonym wówczas programie zaplanowano „szereg patriotycznych manifestacji oraz imprez masowo-politycznych – a ponadto (...) wszechstronną pracę polityczno-propagandową” (odczyty, sesje popularno-naukowe o tematyce historycznej, spotkania z działaczami i uczestnikami walk o wolność o niepodległość i inne). Jednak w związku z „szeroką akcją kleru i nasileniem propagandy związanej z obchodami kościelnymi tzw. milenium” władze partyjno-państwowe „zostały zmuszone” wprowadzić „cały szereg nowych poczynań”. Należały do nich między innymi sygnalizowana już wcześniej „szeroka praca wyjaśniająca zagadnienia związane z <Orędziem>” biskupów, rozszerzono także zakres imprez i manifestacji związanych z 1000-leciem i historią walk o wyzwolenie.

Jaki więc był rezultat konfrontacji milenijnych? Otóż 28 maja przybył do katedry oliwskiej wędrujący obraz Matki Bożej Jasnogórskiej. Przejazd obrazu i jego powitanie zbiegło się z przybyciem na obchody Milenium do Gdańska Prymasa Tysiąclecia. Według partyjnego sprawozdawcy powitanie Wyszyńskiego nastąpiło 28 maja na granicy diecezji gdańskiej w miejscowości Kolnik. Dostojnego gościa witał bp sufragan Lech Kaczmarek i wikariusz generalny ks. Bernard Polzin. Po uformowaniu kolumny złożonej z samochodów osobowych i motocykli wszyscy ruszyli w kierunku Gdańska. Przejeżdżając przez Pruszcz Gdański samochód prymasa został zatrzymany. Zrobiono to jeszcze kilka razy na terenie Gdańska. W uzasadnieniu sprawozdawca zaznaczył, iż zatrzymywanie samochodu prymasa było organizowane przez księży i zakonnice. Umniejszając wagę tej wizyty dodał także, iż na trasie przejazdu zbierały się niewielkie grupy osób. Przejazd przez Gdańsk do katedry w Oliwie zgromadził zaś około 20 tysięcy wiernych. Jednak, według sprawozdawcy, były to głównie kobiety i dzieci oraz starsi mężczyźni. Poza tym informował: „w każdą sobotę o tej porze na ulicach Gdańska, Wrzeszcza i Oliwy jest wzmożony ruch pieszy. Stąd też co najmniej połowa zebranych na trasie przejazdu, to przypadkowi przechodnie”. Także w sposób: „zupełnie przypadkowy i niezamierzony kolumna wozów jadących za kardynałem stale wzrastała i w Oliwie wynosiła już kilkadziesiąt pojazdów”. Następnego dnia, tj. 29 maja, w Bazylice Mariackiej odbyły się centralne uroczystości milenijne z udziałem prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz 44 biskupów. W czasie Mszy św. kazanie wygłosił prymas Wyszyński, w którym mówił między innymi o służeniu narodowi przez moc, która płynie z miłości: „Bo dopiero miłość sprawia, że przestaniemy mówić , a zaczynamy mówić ”. Kazanie było wielokrotnie przerywane oklaskami. Po zakończeniu uroczystości prymas wyszedł przed bazylikę i udzielił błogosławieństwa wiernym zebranym na placu przykościelnym oraz wygłosił krótkie przemówienie. Następnie oblegany przez kilkanaście minut przez tłum wiernych, wznoszących okrzyki na jego cześć, wyjechał samochodem do Bydgoszczy. Z akt partyjnych wynika, iż w uroczystości brało udział około 28 tysięcy wiernych i oczywiście przeważały osoby starsze oraz „sfanatyzowane kobiety”. Według zaś źródeł kościelnych było około 40 tysięcy wiernych.
Tymczasem władze partyjno-państwowe województwa gdańskiego - w tym samym terminie -  zorganizowały imprezy z okazji Święta Ludowego i zakończenia Dni Oświaty, Książki i Prasy. Według informacji sporządzonej przez partyjnego sprawozdawcę zorganizowano wówczas 185 akademii i wieczornic, w których uczestniczyło 17 tysięcy osób. Ponadto 739 zebrań „partyjno-ZSL-owskich”, w których wzięło udział ponad 21 tysięcy, a w niedzielę 29 maja 91 wieców gromadzkich, w których uczestniczyło 53 tysiące osób. W wojewódzkiej uroczystości Święta Ludowego w Wejherowie wzięło udział 8 tysięcy osób, z sekretarzem KC PZPR, tow. Józefem Tejchmą, na czele. W festynach i imprezach sportowych w Trójmieście uczestniczyło około 40 tysięcy. Jak dalej czytamy w tej informacji, wszystkie szkoły zorganizowały wycieczki lub imprezy szkolne. W domach studenckich odbywały się spotkania z literatami. „Uatrakcyjniono” program telewizyjny.

Uroczystościom milenijnym w Gdańsku 28-29 maja towarzyszyły także zajścia o charakterze politycznym, w których uczestniczyło kilkaset osób. Między innymi przy okrzykach: „precz z oszczerstwami”, „precz z komunistami”, doszło do zniszczenia propagandowych plansz obrazujących antypolską działalność gdańskiego biskupa Karola Marii Spletta wraz z napisami krytykującymi stanowisko Episkopatu mówiące o zapomnieniu i przebaczeniu. Zakończyły się one aresztowaniem i osądzeniem kilkunastu osób. Za te „incydenty i przypadki naruszenia przepisów porządkowych” Wydział ds. Wyznań Prezydium WRN w Gdańsku obwiniał duchowieństwo jak również samego prymasa, ponieważ doszło do nich „w klimacie fanatycznego podniesienia, stworzonym zarówno przez organizatorów w trakcie przygotowań, [do uroczystości milenijnych – L. P-S.] jak i przez wypowiedzi samego Kardynała Wyszyńskiego oraz niektórych biskupów (...)”.  Zaś według informacji odnalezionej w sprawozdaniu zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa za 1966 rok „wszystkie zajścia wynikały samorzutnie, nie były organizowane przez kler ani przez osoby świeckie”. Incydenty zakłócające porządek i bezpieczeństwo publiczne na terenie Gdańska nie były jedyną ciemną rysą na tej jednej z największych – oczywiście „pełnej sukcesów” – kampanii politycznej na przestrzeni 20-lecia Polski Ludowej. W poufnej informacji o przebiegu pracy politycznej, związanej z obchodami 1000-lecia Państwa Polskiego, gdańscy komuniści przyznali, iż „kontrakcja Episkopatu i reakcyjnego kleru wymierzona przeciwko laickiemu i historycznemu charakterowi obchodów 1000-lecia pozwoliła na głębsze rozeznanie niektórych środowisk”. Owocem tych „rozeznań” było stwierdzenie faktu, „że naciskowi kleru ulegli niektórzy spośród członków partii i kierowników instytucji”. Tak więc ta dziewięcioletnia swoista batalia o tożsamość religijną i narodową Polaków, zakończona „Te Deum” Narodu Polskiego, stała się kolejnym sukcesem Kościoła w konfrontacji z komunistyczną ideologią.

Poniżej prezentujemy wybór materiałów archiwalnych z zasobu naszego Archiwum, obrazujących ww. zagadnienie. Są to archiwalia z zespołu akt:
- Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku (APG, 1280);
- Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku (APG, 2384);
- Kolekcja fotografii artysty fotografika Janusza Uklejewskiego z Gdyni (APG,3385).



Opracowanie:  dr Lidia Potykanowicz-Suda (na podstawie publikacji autorki Państwo a Kościół
                        katolicki w województwie gdańskim w latach 1945-1970, Warszawa 2011, s. 291-311.
Skany: Monika Szczepańska
Przygotowanie techniczne: Łukasz Franiek

Zgodnie z art. 13 ust. 1 i ust. 2 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (dalej „Ogólne Rozporządzenie”) Archiwum Państwowe w Gdańsku informuję, że >>> czytaj dalej

 

W tym serwisie wykorzystywane są pliki cookies. Stosujemy je w celach zapamiętywania ustawień i zbierania anonimowych danych dla celów statystycznych. Użytkownik ma możliwość samodzielnej zmiany ustawień dotyczących cookies w swojej przeglądarce internetowej.